Hormony
Hormony - to wytwarzane przez organizm, niezbedne dla procesów przemiany materii zwiazki, których zadaniem jest koordynowanie procesów chemicznych zachodzących w komorkach. Hormony nie są budulcem ani nie dostarczają energii. Od ich dzialania zalezy jednak rownowaga środowiska wewnętrznego (homeostaza), co jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania wszystkich narzadow. Hormony występują w organizmie w bardzo malym stezeniu, ale każde odchylenie od stanu pozadanego zakloca równowagę i powoduje wystapienie objawów chorobowych.
większość hormonów wytwarzają gruczoły wydzielania wewnetrznego, zwane tez gruczołami dokrewnymi. Wydzielina tych gruczołów przedostaje sie bezpośrednio do krwi, a nastepnie, wraz z krwia, jest transportowana do narządów docelowych. Odpowiednie hormony trafiają pod właściwe adresy dzieki pasującym do nich receptorom znajdujacym sie na powierzchni komorek.
Osrodek sterowania produkcja hormonów znajduje sie w podwzgórzu mozgu, gdzie komunikują sie ze sobą system nerwowy i system hormonalny. Komunikat o zapotrzebowaniu poszczególnych narządów na odpowiednie hormony kierowany jest do przysadki mozgowej, ktora produkuje hormony sterujace - pobudzajace lub hamujace aktywność gruczołów dokrewnych.
najważniejszymi gruczołami wydzielania wewnętrznego sa, obok przysadki, tarczyce, prztarczyce, nadnercza, trzustka oraz męskie i żeńskie gruczoły plciowe.
niedoczynność lub nadczynność gruczołów dokrewnych powoduje odpowiednio niedobór lub nadmiar poszczególnych hormonow, co prowadzi do chorob.
resmedica.pl
Po co nam hormony?
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed w Warszawie
Hormony są to substancje wytwarzane w organizmie przez gruczoły dokrewne (oraz przez niektóre inne narządy i tkanki), regulujące czynnosci narządów wewnetrznych.
pobudzają lub hamują procesy biochemiczne zachodzące w tkankach.
Organizm człowieka składa sie z wielu systemów i narzadow, których dzialanie musi byc dostosowane do aktualnych potrzeb całego ustroju. Od sprawności ich funkcjonowania zalezy nasze zdrowie.
Niezbedny regulator
Od regulacji hormonalnej zalezy intensywność pracy narządów i włączanie sie w odpowiednim momencie mechanizmów zapewniających staly skład środowiska wewnętrznego (np. staly, prawidłowy poziom cukru we krwi, stale stezenie wapnia w surowicy).
stałość środowiska wewnetrznego, tzw. homeostaza, to warunek niezakloconego funkcjonowania wszystkich narzadow.
gruczoły wydzielające hormony nazywamy dokrewnymi. Nie maja bowiem specjalnych przewodów doprowadzających hormon do miejsca jego dzialania, lecz wydzielają go bezpośrednio do krwi. przykładem moze byc tu np. slina wyprowadzana ze ślinianek do jamy ustnej czy zolc z watroby.
Hormon dociera do narządów docelowych z krwia, często przebywając dość odlegla drogę z gruczolu, w którym został wytworzony.
Madry receptor
skąd hormony wiedza , do jakiego narządu maja dotrzec?
Otoz tkanki docelowe, którym dany hormon jest potrzebny do regulacji ich pracy, maja na powierzchni komorek takie miejsca, które potrafia rozpoznać go i przechwycić z przepływającej krwi. są to tzw. receptory.
Tkanki danego narządu nie reagują na krążące we krwi hormony, jeżeli nie posiadają odpowiednich receptorow. wychwytują tylko te hormony, w receptory których zostały wyposażone przez nature.
Dzieki takiemu porzadkowi rzeczy hormony działają swoiscie, tylko na pewne przypisane im tkanki i narzady, nie wtrącając sie w przemiany biochemiczne tkanek, które nie maja specyficznych dla nich receptorow.
skąd gruczoły dokrewne wiedza, kiedy maja wydzielić ze swych tkanek potrzebny hormon?
Otoz gruczoły te pozostają pod kontrola centralnego układu nerwowego, szczególnie podwzgórza i przysadki, skąd dostają sygnały o zapotrzebowaniu na dany hormon. Czasem wrecz są popędzane do produkcji i wydzielenia substancji hormonalnej przez tzw. czynniki (hormony) uwalniajace, wytwarzane w przysadce mozgowej.
Swoisty alarm
niektóre gruczoły dokrewne maja wlasne czujniki (rodzaj receptorow). alarmują one, ze homeostaza organizmu została zaklocona i należy ja szybko przywrocic. Na przykład trzustka dowiaduje sie, ze wzrosl poziom cukru we krwi, wiec szybko wydziela insulinę (hormon trzustkowy), lub przytarczyce odpowiadając na sygnal, ze obniżyło sie stezenie wapnia we krwi, wydzielają parathormon (hormon przytarczyc).
Insulina natychmiast oddzialuje na odpowiednie tkanki, które przetwarzają i magazynują nadmiar glukozy. Dzieki temu jej poziom we krwi normalizuje sie, parathormon zaś pobudza odpowiednie narządy (nerki, przewód pokarmowy, kosci), których wspoldzialanie doprowadza do przywrócenia prawidłowego poziomu wapnia we krwi.
właściwy poziom hormonów ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania zdrowego organizmu.
Ich niedobory lub nadmiar są przyczyna ciezkich, najczęściej groznych dla zycia, chorob: niedoczynności lub nadczynności gruczołów dokrewnych.
W nastepnych numerach będziemy mówić o poszczególnych hormonach, dysfunkcji poszczególnych gruczołów dokrewnych i mozliwosciach terapii w zaburzeniach hormonalnych. żyjmy dluzej 1 (styczen) 1999
Produkcja hormonów
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed W organizmie człowieka znajduja sie liczne gruczoly, których zadaniem jest produkcja hormonów i kontrolowane wydzielanie ich do krwi. są to tzw. gruczoły dokrewne, inaczej zwane gruczołami wydzielania wewnetrznego.
Nazwa ich wywodzi sie stad, ze wydzielina, ktora produkuja, nie wydostaje sie na zewnatrz, jak np. wydzielina gruczołów ślinowych (czyli po prostu slina), czy tez wydzielina gruczołów błony śluzowej oskrzeli. Produkt wytworzony w gruczole dokrewnym - hormon - dostaje sie do krwi i jest transportowany przez naczynia krwionośne (tetnice) do tkanek i narzadow, w których jest potrzebny, tzw. narządów docelowych.
Jest wiec wydzielany do wnętrza organizmu i w nim przejawia swoje dzialanie.
Ze stosunkowo niedawnych badan wynika, ze producentem hormonów są nie tylko znane od dawna klasyczne gruczoly. Wiele hormonów jest wytwarzanych w roznych innych miejscach, np. w ścianie przewodu pokarmowego, drog oddechowych, narządu moczowego (tzw. układ APUD). Jest to jednak zagadnienie dla endokrynologow. My zajmiemy sie klasycznymi gurczolami dokrewnymi i hormonami, o których większość czytelników cokolwiek slyszala, przy okazji zdarzających sie w rodzinie czy wśród znajomych chorób tarczycy, trzustki czy gruczołów plciowych.
gruczoły dokrewne i najważniejsze hormony przez nie wytwarzane:
* przysadka mozgowa - wydziela hormon wzrostu regulujący wzrost organizmu, prolaktynę pobudzajaca wytwarzanie mleka, oksytocynę pobudzajaca skurcz mięśniówki macicy w czasie porodu, wazopresynę zmniejszajaca wydalanie wody z organizmu oraz tzw. hormony uwalniajace, które wpływają na inne gruczoły dokrewne: tarczyce, nadnercza, jajniki i jadra,
* tarczyca - wydziela hormony tarczycowe: tyroksynę i trojjodotyronine, które zwiększają przemianę materii, oraz kalcytoninę regulujaca poziom wapnia we krwi (obniza wapn do wartości prawidlowych, gdy jest on podwyzszony),
* przytarczyce - wydzielają parathormon utrzymujący odpowiedni poziom wapnia we krwi (podnosi wapn do wartości prawidlowych, gdy jest on obnizony),
* nadnercza - rdzeń nadnerczy wydziela adrenaline, przygotowujaca organizm do szybkiej reakcji na stres, kora nadnerczy zaś wydziela kortyzon uczestniczacy w reakcjach na stres i aldosteron regulujący gospodarkę mineralna ustroju,
* trzustka - wydziela insulinę obnizajaca poziom cukru we krwi oraz glukagon przeciwdziałający obnizeniu poziomu cukru poniżej wartości prawidlowych,
* jajniki - wydzielają estrogeny i progesteron kontrolujące cykle miesieczne, płodność i przebieg ciazy,
* jadra - wydzielają testosteron odpowiedzialny za męskie cechy plciowe.
prawidłowe funkcjonowanie gruczołów dokrewnych to warunek zdrowia.
Zaburzenia hormonalne pod postacią nadczynności lub niedoczynności jakiegoś gruczołu dokrewnego prowadza do poważnych zaklocen funkcjonowania organizmu i nierzadko - nie leczone - zagrazaja zyciu czlowieka. żyjmy dluzej 2 (luty) 1999
Hormony przysadki
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed Przysadka mozgowa jest niewielkim gruczołem dokrewnym mieszczącym sie wewnątrz czaszki, w tzw. siodełku tureckim. ważąc zaledwie 0,5-0,8 g, pelni ona kluczowa role w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Przysadka mozgowa składa sie z czesci nerwowej i czesci gruczolowej, ktora stanowi 70% masy gruczolu.
Wydziela ona kilka hormonów wpływających na czynnosci całego organizmu lub regulujących funkcjonowanie innych gruczołów dokrewnych.
aktywność wewnatrzwydzielnicza przysadki jest sterowana potrzebami organizmu i pozostaje pod kontrola centralnego układu nerwowego. Czesc hormonów przysadkowych jest wydzielana pod wpływem hormonów uwalniajacych, produkowanych przez czesc mózgu zwana podwzgorzem.
Przysadka mozgowa wydziela siedem dobrze poznanych hormonow: hormon wzrostu, hormon tyreotropowy, hormon kortykotropowy, hormon dojrzewania pecherzykow, hormon luteinizujacy, prolaktynę i hormon melanotropowy.
Hormon wzrostu
Przysadka wydziela substancje pobudzajaca wzrost, zwana hormonem wzrostu lub somatotropina (GH od ang. growth hormone lub STH od ang. somatotropic hormone).
Hormon wzrostu pobudza wzrost u dzieci, a ponadto wywiera wpływ na gospodarkę bialkowa, tluszczowa i weglowodanowa organizmu. Pobudza przyswajanie aminokwasów i zwieksza syntezę bialka.
Nadmierne wydzielanie somatotropiny w okresie wzrostu prowadzi do tzw. gigantyzmu (bardzo wysoki wzrost - powyżej 2 cm u mężczyzn i 19 cm u kobiet), a u osób doroslych do akromegalii (powiekszenie rak, stop i czesci kostnych twarzy, z charakterystycznym uwydatnieniem żuchwy i pogrubieniem rysow twarzy).
niedobór hormonu wzrostu u dzieci prowadzi do karłowatości przysadkowej.
Hormon tyreotropowy
Hormon tyreotropowy (tyreotropina - TSH od ang. thyroid stimulating hormone) dziala przede wszystkim na tarczyce, wywołując jej powiekszenie, zwiększone unaczynienie i pobudzenie wytwarzania oraz uwalniania do krwi hormonów tarczycowych.
pomiędzy tarczyca a komorkami przysadki wytwarzającymi tyreotropinę istnieje tzw. ujemne sprzezenie zwrotne. Polega ono na tym, ze nadmiar hormonów tarczycy blokuje wytwarzanie w przysadce TSH, natomiast niedobór hormonów tarczycy powoduje wzrost wydzielania TSH.
Osoby leczące sie z powodu nadczynności lub niedoczynności tarczycy wiedza, jak ważne dla oceny skuteczności leczenia jest oznaczenie we krwi poziomu tyreotropiny.
jeżeli ktoś z nadczynnością tarczycy ma w trakcie leczenia bardzo niski poziom TSH, oznacza to, ze nadczynność tarczycy nie została jeszcze opanowana (przysadka mozgowa jest zablokowana przez nadmiar hormonów tarczycowych).
Poziom TSH mieszczący sie w granicach normy oznacza, ze u pacjenta osiągnięto normalizacje funkcji tarczycy.
Osoby z niedoczynnością tarczycy maja bardzo wysoki poziom TSH we krwi, przysadka mozgowa bowiem usiluje wymusić wytwarzanie przez tarczyce wiekszej ilosci hormonow, produkuje wiec dużo hormonu tyreotropowego.
Patologia przysadki mózgowej moze prowadzić do dysfunkcji tarczycy: brak lub niedobór TSH prowadzi do niedoczynności tarczycy, nadmiar - do jej nadczynnosci.
Sprzezenie zwrotne jest w tych stanach zaburzone i funkcja przysadki nie jest sterowana poziomem hormonów tarczycowych, tarczyca natomiast jest uzalezniona od nadmiaru TSH (nadczynnosc przysadkowa tarczycy) lub niedoboru tyreotropiny (niedoczynnosc przysadkowa tarczycy).
Hormon kortykotropowy
Hormon kortykotropowy (ACTH od ang. adrenocorticotropic hormone) oddzialuje na korę nadnerczy, stymulując ja do wydzielania hormonow. W razie niedoboru ACTH dochodzi do groźnej dla zycia niedoczynności kory nadnerczy. Nadmiar ACTH prowadzi do nadczynności kory nadnerczy (tzw. choroba Cushinga).
Gonadotropiny
Przysadka mozgowa wytwarza trzy rodzaje hormonów wpływających na funkcje narządów płciowych (hormonow gonadotropowych):
1) folitropinę (folikulostymulina, FSH od ang. follicle-stimulating hormone), hormon, który u kobiet pobudza dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach i wzmaga wytwarzanie estrogenow, natomiast u mężczyzn powoduje powiekszenie cewek nasiennych i pobudza wytwarzanie plemnikow,
2) hormon luteinizujący (LH), który u kobiet pobudza jajeczkowanie (owulacje), natomiast u mężczyzn stymuluje wydzielanie testosteronu w jadrach.
Poziom FSH i LH u kobiet zmienia sie w czasie cyklu miesiecznego. U mężczyzn wydzielanie gonadotropin utrzymuje sie na stalym poziomie.
W przypadku uszkodzenia gruczołów płciowych (jajnikow u kobiet, jader u mezczyzn) poziom hormonów gonadotropowych we krwi jest podwyzszony.
Niedomoga przysadki w zakresie wydzielania gonadotropin prowadzi wtórnie do hipogonadyzmu, czyli niedostatecznej funkcji jajników czy jader.
3) prolaktyne, czyli hormon laktogenny, wpływający na rozpoczecie i podtrzymanie laktacji u ssakow.
U ludzi w warunkach fizjologicznych wysoki poziom prolaktyny jest charakterystyczny dla ciazy i okresu karmienia.
Hormon melanotropowy
Hormon melanotropowy (MSH od ang. melanocyte stimulating hormone) wpływa na czynność melanocytów (czyli komorek barwnikowych), powodując zwiekszenie sie ziarnistości melaniny i wzrost zabarwienia skory.
Zaburzenia i leczenie
Choroby przysadki mózgowej to jej niedoczynność (wrodzona lub spowodowana jej zniszczeniem, najczęściej w przebiegu powikłań okołoporodowych prowadzacych do zakrzepów w naczyniach przysadki) oraz nadczynność (najczesciej w przypadku rozrostu hormonalnie czynnych guzow przysadki).
Objawy niedoczynności lub nadczynności tego gruczołu zaleza od tego, jaki rodzaj zaburzen hormonalnych dominuje w obrazie klinicznym.
Leczenie przysadkowej niedoczynności gruczołów dokrewnych polega najczęściej na podawaniu hormonów (tzw. substytucja hormonalna) zastępujących brakujace hormony gruczolow, które nie są stymulowane przez niewydolna przysadke.
I tak np. w razie wystapienia objawów niedoczynności tarczycy wskutek braku przysadkowego TSH, leczenie polega na podawaniu hormonów tarczycowych (glownie L-tyroksyny). W razie niedomogi kory nadnerczy wtórnej wobec braku ACTH pacjent otrzymuje substytucje hormonów nadnerczowych (hydrocortison).
Zlozone zaburzenia hormonalne spowodowane rozległym uszkodzeniem przysadki mózgowej wymagają podawania kilku hormonów w celu skorygowania wszystkich zaburzen.
Leczenie nadczynności przysadki spowodowanej obecnością guzow wytwarzających hormony przysadkowe jest najczęściej operacyjne i polega na usunieciu guza.
W przypadku nadmiernego wytwarzania przez przysadkę prolaktyny moze wystarczyć leczenie farmakologiczne - podawanie bromokryptyny. żyjmy dluzej 3 (marzec) 1999
Hormony tarczycy
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed Tarczyca jest jednym z najwiekszych gruczołów dokrewnych. Jej masa wynosi od 15 do 3 g. Polozona na przedniej powierzchni szyi składa sie z dwóch symetrycznych płatów - prawego i lewego, połączonych wąskim pasmem tkanki gruczolowej, tzw. ciesnia. Otoczona jest torebka zbudowana z tkanki lacznej i jest bardzo bogato unaczyniona. Przez 1 g tkanki tarczycowej przepływa w ciągu 1 minuty około 5 litrów krwi.
Platy tarczycy zbudowane są z drobnych placikow, z których każdy zawiera 2 - 4 scisle do siebie przylegających pecherzykow. W pęcherzykach znajduje sie tzw. koloid, będący miejscem magazynowania hormonów tarczycowych.
wokół pęcherzyków tarczycowych umiejscowione są komorki, które różnią sie wygladem od komorek tworzacych pecherzyki. są to tzw. komorki C, których funkcja jest inna niz pozostałej tkanki gruczolowej.
Funkcje tarczycy
Tarczyca wytwarza i wydziela do krwi hormony trójjodotyroninę (T3) i tyroksynę (T4). Hormony te sterują przemiana materii we wszystkich narządach i tkankach organizmu. Do produkcji hormonów tarczyca potrzebuje wystarczajacych ilosci jodu, który organizm przyswaja z pozywienia i powietrza (jod jest pierwiastkiem lotnym). I tak np. masa jodu w tyroksynie stanowi 65% masy hormonu, natomiast w trójjodotyroninie ok. 59%. Daje to nam pojecie o tym, jak ważny jest jod dla prawidłowej funkcji hormonalnej tarczycy.
T3 jest hormonem silniejszym od T4. Jej aktywność biologiczna jest 2-4-krotnie wieksza niz aktywność T4.
Hormony tarczycowe maja wielokierunkowy wpływ na wzrost i rozwój ustroju oraz na metabolizm, czyli przemianę materii.
W okresie rozwoju regulują one wzrost tkanek i powstawanie niektórych enzymów komorkowych, pobudzają dojrzewanie centralnego układu nerwowego i układu kostnego.
wpływ na przemianę materii to regulacja tzw. podstawowej przemiany materii (czyli tempa spalania roznych substancji i tworzenia innych), transportu wody i roznych pierwiastkow, przemiany cholesterolu, wapnia, fosforu, bialka i innych zwiazkow chemicznych.
oddziałując na przemianę materii i funkcje roznych komorek, hormony tarczycowe odgrywają ogromna role w pracy układu pokarmowego, serca, miesni i układu nerwowego. Praktycznie maja znaczenie dla sprawności całego organizmu.
Funkcja tarczycy pozostaje pod scisla kontrola podwzgórza i przysadki mozgowej. Kiedy organizm odczuwa niedostatek hormonów tarczycowych podwzgórze wydziela czynnik (hormon) uwalniający tyreotropinę (TSH - RH). Pod wpływem hormonu uwalniającego przysadka wysyła tyreotropinę (TSH), ktora pobudza tarczyce do produkcji i wydzielania do krwi jej hormonow.
Kiedy we krwi krąży zbyt dużo hormonów tarczycowych, przysadka zostaje wylaczona . Jest to tzw. mechanizm ujemnego sprzezenia zwrotnego pomiędzy tarczyca i przysadka mozgowa. W medycynie wykorzystuje sie go w diagnostyce nadczynności i niedoczynności tarczycy.
Zeby dobrze zrozumieć funkcje tarczycy warto poznać objawy jej niedoczynności i nadczynnosci.
niedoczynność tarczycy
niedoczynność tarczycy, najczęściej spowodowana niedoborem jodu w organizmie, (ale moze tez byc pooperacyjna czy pozapalna) ma implikacje kliniczne zależne od wieku chorego. Wrodzona niedoczynność tarczycy (tzw. kretynizm tarczycowy) prowadzi do ciężkich zaburzen rozwoju organizmu, w tym do niedorozwoju centralnego układu nerwowego.
niedoczynność tarczycy w późniejszym wieku objawia sie przyrostem masy ciała (wskutek spowolnienia przemiany materii), nagromadzeniem substancji śluzowatych w tkance podskórnej (tzw. obrzęk sluzowaty) z charakterystycznym wyrazem twarzy (twarz nalana , amimiczna), wypadaniem wlosow. Pacjenci z niedoczynnością tarczycy skarza sie na stale uczucie chlodu, zaparcia, sennosc, suchość i szorstkość skory. Maja obnizona temperaturę ciala. W badaniu stwierdza sie zwolnione tetno.
Wiele osób ma powiekszona tarczyce (wole niedoczynne), przysadka mozgowa bowiem, chcąc doprowadzić do prawidłowego poziomu hormonów tarczycowych, wydziela intensywnie TSH, co pobudza gruczoł tarczowy do rozrostu.
W badaniach krwi stwierdza sie charakterystyczny dla niedoczynności tarczycy wysoki poziom cholesterolu, a ponadto zaburzenia w oznaczeniach hormonow: obniżone T3 i T4 oraz wysoki poziom TSH.
nadczynność tarczycy
nadczynność tarczycy moze byc spowodowana uogólnionym rozrostem tkanki gruczołowej (wole nadczynne), guzkiem (przewaznie tzw. goracym) wydzielającym zbyt dużo hormonów lub wczesna faza zapalenia gruczołu tarczowego.
Chory z nadczynnością tarczycy to jakby przeciwieństwo chorego z niedoczynnoscia: szczuply, często wrecz wychudzony i nadal chudnacy, stale mu cieplo, ma podwyzszona temperaturę ciała (stan podgoraczkowy), skarży sie na biegunki, nerwowosc, labilność emocjonalna (latwo sie denerwuje, miewa bez powodu obniżony nastroj), drzenie rak, kołatanie serca. W wygladzie pacjenta zwraca uwagę wygladzona, cienka i wilgotna skora, blyszczace oczy, a w przypadku postaci nadczynności tarczycy zwanej choroba Gravesa - Basedowa - wytrzeszcz oczu.
W badaniu układu krazenia stwierdza sie przyspieszona prace serca, często powyżej 100/min, i podwyższone ciśnienie tętnicze (przede wszystkim skurczowe).
W badaniach krwi stwierdza sie obniżony poziom cholesterolu, wysokie wartości hormonów T3 i T4 oraz niskie (czasami nieoznaczalne) TSH, jako ze przysadka mozgowa jest blokowana wysokim stezeniem krążących we krwi hormonów tarczycowych.
Profilaktyka i leczenie
Leczenie niedoczynności tarczycy, niezależnie od jej przyczyny, polega na doustnym podawaniu hormonów tarczycowych.
Profilaktyka wola niedoczynnego polega na spożywaniu jodowanej soli. W Polsce jest to ważny problem, ponieważ istnieją cale obszary tzw. wola endemicznego w tych regionach Polski, gdzie gleba i woda są ubogie w zawartość jodu (szczegolnie Polska poludniowa - Podkarpacie i Dolny Śląsk wzdluz Sudetow).
Leczenie nadczynności tarczycy zalezy od jej przyczyny i moze byc farmakologiczne (leki hamujace czynność gruczołu - tzw. tyreostatyki, jod promieniotworczy) lub chirAnalisaTappiczne (usuniecie guzka lub znacznej czesci wola).
należy podkreslic, ze zarówno nadczynnosc, jak i niedoczynność tarczycy są grozne dla zycia i nieleczone mogą doprowadzić do tzw. przełomu tarczycowego, będącego stanem bezpośredniego zagrozenia zycia i obciążonego niepewnym rokowaniem.
Poza wspomnianymi wczesniej badaniami biochemicznymi, niezbednymi w diagnostyce chorób tarczycy, medycyna dysponuje całym warsztatem diagnostycznym pozwalającym na ustalenie rodzaju patologii i podjecie decyzji o sposobie leczenia.
Z najczęściej wykonywanych badan mozna wymienić USG, scyntygrafie tarczycy, zdjecie rtg (w poszukiwaniu tzw. wola zamostkowego, które schodzi do klatki piersiowej) i biopsje cienkoiglowa wykorzystywana w przedoperacyjnym diagnozowaniu guzkow.
Wspomniane wczesniej komorki C wydzielają hormon zwany kalcytonina. Bierze ona udzial w regulacji poziomu wapnia i fosforu we krwi, powodując efekty w znacznej mierze przeciwstawne do dzialania parathormonu (hormonu przytarczyc).
ponieważ oba te hormony współdziałają w zapewnieniu homeostazy (stalosci środowiska wewnetrznego) wapniowo-fosforanowej, omówimy je lacznie w nastepnym artykule. żyjmy dluzej 4 (kwiecien) 1999
Leczenie chorób tarczycy
artykuł dr. n. med. Tadeusza Gorowskiego
Choroby gruczołu tarczowego (tarczycy) są bardzo rozpowszechnione. Dotycza one przede wszystkim kobiet, które chorują kilkakrotnie częściej od mezczyzn.
Schorzenia tarczycy przejawiają sie glownie zmianami w jej budowie, które występują znacznie częściej od zaburzen w czynnosci tarczycy. Oba te rodzaje zmian mogą jednak pojawiać sie lacznie. Nowe badania przeprowadzone w Polsce pozwalają sadzic, ze powiekszenie tarczycy wystepuje na przewazajacym obszarze kraju endemicznie, a wiec u ponad 10% osób doroslych.
Nieprawidlowa budowa tarczycy, o ile nie polega na obecności nowotworu zlosliwego, rzadko ma grozne następstwa kliniczne. Natomiast zaburzenia czynnosci tarczycy często upośledzają ogólny stan zdrowia.
Stwierdzenie choroby tarczycy nie powinno jednak wzbudzać od razu niepokoju, ponieważ wczesne rozpoznanie i leczenie przeważnie nie dopuszcza do groznych następstw dla zdrowia. Wlasciwa reakcja na fakt zachorowania powinno byc raczej zapoznanie sie z choćby podstawowymi informacjami o istocie choroby, jej przebiegu i mozliwosci leczenia.
Wole obojętne
Wolem nazywamy powiekszenie tarczycy. Wole nie wykazujące zaburzenia czynnosci oraz nie wywołane guzem złośliwym lub zapaleniem gruczołu określamy wolem obojetnym. Jest to najczęściej spotykana choroba tarczycy. Rozwija sie ona w każdym wieku, ale zwykle powstaje w dziecinstwie, u mlodych kobiet oraz niekiedy w trakcie ciazy. Zasadnicza przyczyna choroby jest niedobór jodu w pozywieniu i skłonność osobnicza do powiększania sie tarczycy.
Leczenie zachowawcze wola obojętnego polega na stosowaniu preparatu tyroksyny. Rzadziej, zazwyczaj u dzieci, u których nie stwierdza sie guzow tarczycy, podaje sie jod lub jod i tyroksyne. Leczenie trwa z reguly wiele miesiecy, a kończy sie stopniowym odstawianiem lekow. Terapie należy podjąć w każdym przypadku, gdy tarczyca jest powiekszona. Co wiecej - trzeba to zrobić jak najszybciej, wczesne zastosowanie lekow bowiem moze prowadzić do całkowitego ustapienia wola. Wole ustabilizowane od wielu lat, nawet jeśli juz nie wymaga leczenia, powinno byc obserwowane w obawie przed pogorszeniem jego stanu.
Leczenie operacyjne wola obojętnego polega na usunieciu nadmiaru tkanki tarczycy i ewentualnych guzow. Wskazaniem do operacji jest duze wole powodujące ucisniecie tchawicy lub zyl, a także obecność w nim guzow. Decyzje o skierowaniu na zabieg podejmuje lekarz, który ustala rowniez, czy zabieg jest pilny, czy tez moze byc wykonany w dogodnym dla chorego terminie.
nadczynność tarczycy
Pojeciem nadczynności tarczycy okresla sie ogólnoustrojowe skutki nadmiernego wydzielania hormonów przez tarczyce. Zasadnicze przyczyny nadczynności tarczycy to choroba Graves-Basedowa (G-B) oraz wole guzowate nadczynne (WGN).
Choroba G-B rozwija sie najczęściej u osób dotkniętych defektem układu immunologicznego (odpornosciowego), który zdarza sie przeważnie u kobiet. Bezposredniej przyczyny ujawnienia sie choroby G-B nie poznano. Pewna role odgrywa tu byc moze infekcja wirusowa oraz uraz fizyczny lub psychiczny. W chorobie G-B nadmierne wydzielanie hormonów tarczycy (HT) i rozrost gruczołu są spowodowane przez pobudzajace dzialanie chorobotwórczych bialek (nieprawidlowych immunoglobulin). Immunoglobuliny te są produkowane przewlekle w ukladzie immunologicznym osoby chorej.
W przypadku WGN (wola guzowatego nadczynnego) nadczynność tarczycy jest następstwem wydzielania dużych ilosci HT przez niektóre guzy tarczycy. Guzy te stopniowo rosna, wydzielając coraz wiecej hormonow. Zdarza sie, ze bezposrednia przyczyna pobudzenia ich do nadprodukcji hormonów jest nadmierne spozycie jodu. W przebiegu nadczynności tarczycy wzrasta znacznie w ustroju przemiana materii, zuzycie tlenu i produkcja energii cieplnej. wpływa to szkodliwie na liczne narzady. Ponadto duze ilosci krążących z krwią HT działają toksycznie m.in. na serce i układ nerwowy.
Chorzy na nadczynność tarczycy maja liczne dolegliwosci, a przede wszystkim odczuwają stale oslabienie, uczucie goraca, nerwowosc, szybkie lub nierówne kołatanie serca, drzenie rak. Mimo dobrego apetytu chudna. Ponadto w chorobie G-B dochodzi do powiększania sie tarczycy i wytrzeszczu oczu. W nielicznych przypadkach wytrzeszcz przybiera tak znaczne rozmiary, ze uposledza wzrok.
Leczenie nadczynności tarczycy polega przede wszystkim na hamowaniu wydzielania HT za pomocą lekow, np. metizolu lub methyltiouracylu. Prowadzi to do ustapienia choroby G-B w około 50% przypadkow. W pozostałych przypadkach nadczynności tarczycy stosuje sie leczenie radykalne, polegające na napromienianiu tarczycy radiojodem lub na wycieciu znacznej czesci tarczycy. Poprzedza sie je często wstepnym podawaniem lekow, np. metizolu. Leczenie radykalne jest prawie zawsze skuteczne; moze jednak powodować powiklania. Naleza do nich: niedoczynność tarczycy oraz, w następstwie operacji, oslabienie głosu lub rozwiniecie sie zaburzen gospodarki wapniowej w ustroju. Powiklania te wymagają dalszego leczenia. Kobiety z nadczynnością tarczycy powinny unikać ciazy, ponieważ zarówno sama choroba, jak i jej leczenie mogą wpływać ujemnie na rozwój plodu.
niedoczynność tarczycy
niedoczynność tarczycy jest ogolnoustrojowa choroba wynikajaca z niedostatecznego wydzielania hormonów przez tarczyce. Przyczyna jest przeważnie stan zapalny tarczycy oraz jej uszkodzenie przez leczenie radiojodem lub przez operacje. niedoczynność tarczycy spowodowana uszkodzeniem tego gruczołu określamy jako niedoczynność pierwotna. Czasami przyczyna niedoboru wydzielania hormonów przez tarczyce jest choroba przysadki, ktora wydziela za mało TSH, tj. hormonu pobudzajacego czynność tarczycy. W tych przypadkach schorzenie nazywamy niedoczynnością tarczycy wtorna.
Nasilenie objawów niedoczynności tarczycy okresla sie w zależności od stopnia niedoboru hormonow. chorobę o ciężkim przebiegu nazywamy obrzękiem sluzowatym.
Szkodliwe skutki braku HT zaleza również od okresu zycia, w którym brak ten wystapil. HT są bowiem niezbedne dla prawidłowego rozwoju organizmu. U płodu niedobór zdarza sie na szczęście bardzo rzadko. Powoduje to ciężkie uposledzenie rozwoju dziecka, określane jako matolectwo. niedoczynność tarczycy u dzieci starszych nie powoduje juz tak poważnych nastepstw. chorobę te nazywamy niedoczynnością tarczycy mlodziencza lub obrzękiem śluzowatym mlodzienczym. Objawy są wówczas podobne do objawów obserwowanych u osób doroslych, ponadto wystepuje jednak opoznienie wzrostu i rozwoju intelektualnego dziecka.
W przypadku obrzęku śluzowatego dochodzi do znacznego zwolnienia przemiany materii. Zmniejsza sie zuzycie tlenu i produkcja energii cieplnej w ustroju. Temperatura ciała ulega obnizeniu. Chorzy odczuwają stale chlod, oslabienie, bole miesni oraz spowolnienie fizyczne i psychiczne. Staja sie senni i zwalnia sie u nich czynność serca. pojawiają sie obrzeki, zwłaszcza na twarzy. Skora staje sie sucha i szorstka, przerzedza sie owlosienie. występują dokuczliwe zaparcia. Krwawienia miesięczne staja sie zbyt obfite.
W umiarkowanie nasilonej niedoczynności tarczycy objawy choroby nie są tak typowe. Podstawa rozpoznania staje sie wówczas oznaczenie stezenia hormonów w surowicy krwi.
niedoczynność tarczycy leczy sie przewlekłym podawaniem preparatu tyroksyny. Na poczatku stosuje sie male dawki leku. następnie ustala sie dawki w proporcji do ciężaru ciala, uwzględniając jednak indywidualna reakcje na preparat. Dzieci, młodzież i kobiety w ciazy z niedoczynnością tarczycy wymagają podawania stosunkowo wiekszych dawek tyroksyny od pozostałych chorych. Wyniki leczenia są zwykle dobre. Jednak osoby w wieku podeszłym lub dotknięte choroba serca mogą zle znosić leczenie. W tych przypadkach dawkę tyroksyny trzeba ograniczyc, co powoduje, ze uzyskuje sie tylko czesciowa poprawe stanu zdrowia.
Zapalenie tarczycy
Pojecie zapalenia tarczycy obejmuje wiele chorob, wywołujących w gruczole zmiany zapalne lub zblizone do zapalnych. Zmiany te, jeśli nawet rozwijają sie w nie powiększonej tarczycy, powodują często rozwiniecie sie wola. Dlatego obok nazwy zapalenie tarczycy jest rozpowszechnione okreslenie zapalenie wola . najczęściej spotykane postacie zapalenia tarczycy to zapalenie podostre i przewlekle.
Zapalenie podostre tarczycy wywołują najprawdopodobniej wirusy. Choroba wystepuje zwykle u osób w wieku 30-5 lat. Kobiety chorują czterokrotnie częściej niz mezczyzni. Zapalenie podostre bywa poprzedzone bólem gardla. Choroba obejmuje na ogol caly gruczol, czasami jednak jeden plat lub nawet czesc plata.
Zmieniona zapalnie tarczyca jest dobrze odgraniczona od otaczających ja tkanek. Pod wpływem zapalenia tkanka tarczycowa rozrasta sie równomiernie i twardnieje. Czasami tworzą sie w tarczycy guzki. W początkowym okresie choroby występują zwykle: goraczka, bole szyi promieniujące do uszu oraz objawy kliniczne nadczynności tarczycy, najczęściej o nieznacznym nasileniu. Ten okres jest zwykle krotki, po czym nastepuje powolna poprawa. Choroba trwa na ogol kilka tygodni i kończy sie całkowitym powrotem do zdrowia lub znacznie rzadziej - pojawieniem sie niedoczynności tarczycy. Znane są również przypadki nietypowe, o krótkotrwałym lekkim przebiegu, jak tez o przebiegu przewleklym, kiedy dolegliwości powtarzają sie przez wiele miesiecy.
Podostre zapalenie tarczycy ma skłonność do samoistnego ustapienia. Dlatego leczenie mozna ograniczyć do podawania lekow przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz stosowania cieplych, wilgotnych okładów na szyje. Niekiedy w razie bardzo nasilonych dolegliwości poprawe powoduje podanie leku hormonalnego - enkortonu. O stosowaniu tego leku decydować musi lekarz. Podawanie antybiotyków na ogol nie jest potrzebne, chyba ze dochodzi do powiklania w postaci infekcji bakteryjnej.
Przewlekle zapalenie tarczycy rozwija sie najczęściej na tle zaburzen immunologicznych, niekiedy również na skutek infekcji bakteryjnej.
Zaburzenia immunologiczne prowadzace do zapalenia tarczycy polegają na tzw. autoagresji, wskutek której moze nastąpić powolne niszczenie przez własny organizm niektórych jego narzadow. Te postać przewlekłego zapalenia tarczycy okresla sie jako zapalenie limfocytowe, a najczęściej jako chorobę Hashimoto, od nazwiska lekarza, który ja opisal. W tym schorzeniu układ odpornościowy chorego reaguje na komorki tarczycy jak na obce bialko. Moze to prowadzić do powolnego uszkodzenia, a nawet zniszczenia tarczycy. Ogniskowa postać tej choroby rzadko powoduje ciężkie następstwa kliniczne. Leczenie jej polega na przewlekłym podawaniu preparatu tyroksyny.
postać rozsiana choroby prowadzi przeważnie do stopniowego zaniku gruczołu i jego niedoczynnosci. Leczenie rozsianego zapalenia, majace na celu zahamowanie postępu choroby, bywa na ogol mało skuteczne i w rezultacie jest konieczne leczenie niedoczynności tarczycy. Terapić zapalenia tarczycy wywołanego przez bakterie polega na stosowaniu antybiotykow, rzadziej jest potrzebny zabieg chirAnalisaTappiczny.
Nowotwory złośliwe tarczycy
Nowotwory złośliwe tarczycy występują stosunkowo rzadko i w znacznej większości przypadków mozna je skutecznie leczyc. Rozpoznanie ustala sie na podstawie badania klinicznego, a przede wszystkim na podstawie badania mikroskopowego tkanki tarczycy. materiał do tego badania uzyskuje sie np. za pomocą biopsji aspiracyjnej cienkoiglowej (w skrócie BAC). najczęściej są spotykane nowotwory zroznicowane, tj. brodawkowaty i pecherzykowy. Guzy te, a zwłaszcza raka brodawkowatego, charakteryzuje dość powolny przebieg choroby. Leczenie raka zróżnicowanego polega przede wszystkim na doszczętnym wycieciu nowotworu wraz z rozległym lub nawet całkowitym wycieciem pozostałej tkanki tarczycy. Zdarza sie, ze rozpoznanie nowotworu ustala sie dopiero po operacji, np. wola pozornie obojetnego. często jest konieczne wówczas wykonanie drugiej, bardziej rozleglej operacji.
Inna metoda, stosowana zwykle jako uzupelnienie operacji, to leczenie radiojodem. Pacjenci z choroba nowotworowa pozostają pod stala opieka lekarska i przyjmują przewlekle preparat tyroksyny lub niekiedy trojjodotyroniny. Samowolne przerwanie tego leczenia jest niedopuszczalne.
Inne, bardziej złośliwe guzy tarczycy, np. rak anaplastyczny, zdarzają sie wprawdzie rzadko, ale wykazują na ogol znaczna oporność na leczenie. Jednak ich wczesne wykrycie stwarza szanse skutecznego przeciwdzialania chorobie.
Chorzy na nadczynność tarczycy odczuwają stale oslabienie, uczucie goraca, drzenie rak, kołatanie serca. Tarczyca jest powiekszona, pojawia sie wytrzeszcz oczu.
Nowotwory złośliwe tarczycy występują stosunkowo rzadko i w znacznej większości przypadków mozna je skutecznie leczyc. żyjmy dluzej 8 (sierpien) 1998
Hormony przytarczyc
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed Organizm dysponuje trzema głównymi hormonami kalcytropowymi, dbającymi o zapewnienie prawidłowych stężeń wapnia, fosforu (takze magnezu) w surowicy krwi i płynach ustrojowych. są to: kalcytonina, parathormon i aktywne metabolity witaminy D.
Hormon komorek C tarczycy, hormon przytarczyc i witaminę D omówimy lacznie, ponieważ współuczestniczą one w regulacji gospodarki wapniowo - fosforowej organizmu i odgrywają duza role w patogenezie i leczeniu wielu schorzeń tkanki kostnej - tzw. chorobach metabolicznych kosci.
Komorki C tarczycy i ich hormon - kalcytonina
W tarczycy, poza komorkami wytwarzającymi znane nam juz hormony - tyroksynę i trojjodotyronine, znajduja sie tzw. komorki okolopecherzykowe, inaczej zwane komorkami C. wytwarzają one kalcytonine. Produkcja tego hormonu nie steruje przysadka mozgowa, jak ma to miejsce w przypadku pozostałych hormonów tarczycy.
U człowieka kalcytonina powstaje nie tylko w tarczycy. Komorki C mozna znaleźć także w przytarczycach, grasicy, w skupiskach położonych wzdluz dużych naczyn.
Kalcytonina odgrywa istotna role w regulacji poziomu wapnia i fosforu we krwi, a jej wytwarzanie i wydzielanie zalezy od poziomu wapnia w surowicy.
bodźcem do wydzielania kalcytoniny jest wzrost stezenia wapnia we krwi. Spadek jego stezenia prowadzi natomiast do zahamowania powstawania kalcytoniny w komorkach C.
Kalcytonina dziala na tkankę kostna, hamując jej resorpcje (rozpuszczenie macierzy kostnej przez komorki kościogubne - osteoklasty), czego skutkiem jest zablokowanie uwalniania wapnia z kosci do krwi. Zwieksza tez ona wydalanie wapnia i fosforu przez nerki oraz zmniejsza wchlanianie wapnia w jelicie cienkim.
Wszystkie te mechanizmy prowadza do obnizenia stezenia wapnia we krwi.
Kalcytonina zatem przyczynia sie do zachowania homeostazy (stalosci środowiska wewnetrznego) wapniowo - fosforanowej.
Przytarczyce i ich hormon - parathormon
Przytarczyce to male gruczoły dokrewne (przecietne wymiary każdej wynoszą 6,5 x 6, x 3 mm), umiejscowione najczęściej za tarczyca w okolicy jej biegunow: po jednej za biegunem gornym plata prawego i lewego i po jednej za biegunami tylnymi obu platow.
Ponad 80% ludzi ma 4 przytarczyce, u pozostałych moze ich byc 3, 5, 6 lub 2. Nie zawsze są one położone za tarczyca, czasem znajduja sie wewnątrz tarczycy lub w srodpiersiu. Przytarczyce produkują parathormon, ktory, podobnie jak kalcytonina, ma zapewnić homeostazę wapniowo-fosforanowa.
Wytwarzanie parathormonu nie podlega kontroli przysadki, lecz - podobnie jak w przypadku komorek C - zalezy od poziomu wapnia w surowicy.
Jednak tutaj zależność jest odwrotna niz dla komorek C i kalcytoniny. Wzrost stezenia wapnia hamuje wydzielanie parathormonu, natomiast spadek jest bodźcem do jego wytwarzania i wydzielania.
Pod wpływem parathormonu dochodzi do zwiekszenia resorpcji kosci przez osteoklasty (komorki kosciogubne) i uwalniania wapnia z magazynów kostnych do krwi. działając na nerki, hormon ten nasila wchlanianie zwrotne wapnia, a zmniejsza wchlanianie zwrotne fosforu, czyli prowadzi do mniejszej utraty wapnia z moczem, a zwieksza utrate fosforu.
Parathormon nasila wytwarzanie w nerkach aktywnej postaci witaminy D, co w efekcie również prowadzi do podwyzszenia stezenia wapnia we krwi.
Biochemicznym efektem dzialania parathormonu jest wiec podwyzszenie poziomu wapnia i obnizenie stezenia fosforu w surowicy.
Warto jednak uświadomić sobie, ze kalcytonina i parathormon, dążąc do zachowania homeostazy wapniowej, mogą krzywdzić pewne tkanki czy narzady. Na przykład parathormon dla doprowadzenia do normalizacji poziomu wapnia moze istotnie niszczyć kosc, nasilając jej resorpcje dla uwolnienia wapnia. Mozna by powiedziec, ze wykonując swoja robotę , nie liczy sie on zupełnie z funkcja podporowa kosci i traktuje ja wyłącznie jako magazyn wapnia. Moze to miec istotne reperkusje kliniczne.
Witamina, ktora jest hormonem
Wiemy, ze witaminy - to niezbedne dla przemiany materii substancje, których organizm sam nie potrafi wytworzyc. Do niedawna tak klasyfikowano tez witaminę D.
Ostatnio jednak zalicza sie ja, a scisle mowiac, jej aktywna pochodna - 1,25(OH) D3 - do hormonow.
Jest to jeden z tzw. hormonów kalcytropowych, związanych z gospodarka wapniowa organizmu, tak jak kalcytonina i parathormon.
Witamina D3 (cholekalcyferol) pochodzi z dwóch zrodel: pokarmu (ryby, jaja, watroba, produkty mleczne), z którego zostaje wchlonieta w przewodzie pokarmowym, lub powstaje w skorze pod wpływem promieniowania ultrafioletowego ze swiatla slonecznego.
Przyjeta z pokarmem lub wytworzona w skorze witamina D jest następnie przetwarzana w watrobie i nerkach (zostaja do niej przyłączone dwie grupy hydroksylowe, co daje aktywny metabolit, 1,25 (OH) cholekalcyferol).
Zadaniem witaminy D w organizmie jest regulacja bialka jelitowego umożliwiającego wchlanianie wapnia. Zwieksza ona również wchlanianie fosforu w jelitach. Witamina D wspolpracuje z parathormonem, który nasila powstawanie jej czynnej postaci w nerkach.
Od obecności witaminy D zalezy odpowiedni poziom wapnia i fosforu w organizmie.
Ma ona kolosalne znaczenie w zapewnieniu prawidłowej mineralizacji tkanki kostnej.
Podsumowujac, możemy stwierdzic, ze organizm dysponuje trzema głównymi hormonami kalcytropowymi, dbającymi o zapewnienie prawidłowych stężeń wapnia, fosforu (takze magnezu) w surowicy krwi i płynach ustrojowych. są to: kalcytonina, parathormon i aktywne metabolity witaminy D. działają one poprzez wpływ na tkankę kostna, jelita i nerki.
Nadmiar i niedobór hormonów kalcytropowych
Z kalcytonina na ogol nie ma problemow, ponieważ komorek C jest w organizmie dużo i raczej trudno o sytuacje, w której wszystkie uleglyby jakiejś dysfunkcji.
niedoczynność przytarczyc (niedobor lub brak parathormonu) - najczęściej zdarzajaca sie po przypadkowym usunieciu przytarczyc w czasie operacji wola tarczycy - prowadzi do spadku poziomu wapnia we krwi i objawów tężyczki (nadmierne skurcze miesni). Leczy sie ja aktywnymi metabolitami witaminy D i solami wapnia.
nadczynność przytarczyc, spowodowana guzem gruczołu przytarczycznego, jest przyczyna wzrostu stezenia wapnia we krwi (co wywoluje grozne zaburzenia funkcji mozgu) i niszczenia kosci mogącego prowadzić do zlaman. Leczy sie ja operacyjnie (usuniecie guza).
niedobór witaminy D u dzieci powoduje krzywice, u doroslych tzw. osteomalacje ( rozmiekanie kosci - zaburzenia mineralizacji tkanki kostnej). Leczy sie go, podajac odpowiednie dawki witaminy D i zalecając korzystanie z kapieli slonecznych. Wystarczy przebywanie na dworze z odkryta twarzą i ramionami przez 20-3 minut dziennie w miesiącach wiosenno-letnich, by organizm - zrobił sobie zapasy witaminy D na caly rok.
Warto pamietac, ze stale stosowanie kremów z filtrami UV na odsłonięte czesci ciała moze powodować niedobór witaminy D w organizmie.
Nadmiar witaminy D, czyli zatrucie ta witamina, jest powodowany nadmierna jej podaza. Leczenie polega na przerwaniu podawania tego preparatu. Czasami konieczne jest farmakologiczne obnizenie nadmiernego poziomu wapnia. szczególnie często dochodziło do zatrucia witamina D w czasie leczenia tzw. dawkami uderzeniowymi, co obecnie raczej nie jest praktykowane. żyjmy dluzej 5 (maj) 1999
Hormony trzustki
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej z Warszawskiego Centrum Osteoporozy Osteomed Wszystkie hormony produkowane przez trzustkę są ważne dla organizmu, bowiem współpracują w utrzymaniu równowagi biochemicznej.
Funkcje trzustki
Trzustka to narząd gruczołowy położony w nadbrzuszu, poprzecznie, za zoladkiem. składa sie z glowy, trzonu i ogona, ma strukturę platowo-zrazikowa. Wazy od 6 do 125 gramow, jednak przewazajaca czesc jej masy nie jest gruczołem dokrewnym; nie produkuje hormonow, lecz soki trawienne, które są odprowadzane do przewodu pokarmowego, scislej mówiąc - do dwunastnicy. Dziennie narząd ten wytwarza 1200-15 ml soku trzustkowego, zawierającego enzymy trawiące cukry, bialka i tluszcz.
Ta czynność trzustki to jej funkcja egzokrynna, czyli wydzielanie zewnetrzne.
Funkcje endokrynna, czyli produkcje i wydzielanie do krwi hormonow, pelnia komorki zgrupowane w niewielkich skupiskach zwanych wyspami Langerhansa. Wyspy te są rozrzucone w całym narzadzie, jest ich około miliona, a ich laczna masa stanowi zaledwie 2% masy całego gruczolu.
W obrebie wysp Langerhansa wyróżniono 3 rodzaje komorek: A, B, i D. W komorkach A wytwarzany jest glukagon, w komorkach B insulina, w D-somatostatyna.
Wszystkie hormony produkowane przez trzustkę są ważne dla organizmu, bowiem współpracują w utrzymaniu równowagi biochemicznej. I tak np. przeciwstawne oddzialywanie insuliny i glukagonu na gospodarkę weglowodanowa pomaga w utrzymaniu stałego poziomu glukozy we krwi.
Glukagon ingeruje w przemianę tluszczow, cukrow i bialek. Powoduje rozpad glikogenu i uwolnienie glukozy z zapasow w watrobie, rozpad tluszczow (czyli lipolize) w tkance tłuszczowej i watrobie, oraz ma wpływ kataboliczny na bialka. Szybko i efektywnie podnosi poziom glukozy we krwi, a bodźcem do jego wydzielania jest spadek glikemii.
Jego rola w organizmie to wspolpraca z insulina w utrzymaniu równowagi przemiany materii i zachowaniu homeostazy (stalosci środowiska wewnetrznego) weglowodanowej. Funkcja somatostatyny zaś polega na hamowaniu uwalniania innych hormonow.
Jednak z klinicznego punktu widzenia zdecydowanie najwazniejsza jest insulina. O chorobach spowodowanych nadmiarem lub niedoborem innych hormonów trzustkowych prawie sie nie slyszy, naleza bowiem one do rzadkich patologii. Dlatego tez dalej skupimy sie na omowieniu dzialania insuliny.
Insulina
Insulina jest hormonem o budowie bialkowej, a dokładnie - polipeptydowej.
produkujące ja komorki B zajmują najwiecej miejsca w wyspach Langerhansa, stanowią bowiem 80% ogółu komorek wysp. Insulina jest bardzo ważnym hormonem regulującym zużytkowanie i magazynowanie składników pokarmowych. Reguluje przemianę cukrow, bialek i tluszczow. Osoby chore na cukrzyce, której istota jest niedobór insuliny, musza codziennie lub kilka razy dziennie przyjmować insulinę w postaci zastrzykow.
wpływ insuliny na gospodarkę weglowodanowa
Insulina nasila transport glukozy do wnętrza komorek (np. komorek wątrobowych czy miesniowych). Zwieksza wewnątrzkomórkowe zużytkowanie glukozy, czyli jej spalanie. W watrobie i mięśniach zwieksza wytwarzanie glikogenu - wielocukru, który jest magazynowany w komorkach i wykorzystywany w razie potrzeby (jezeli wystąpi niedobór glukozy w płynach ustrojowych czy tkankach, glikogen rozpada sie i uwalnia potrzebna glukoze).
Wypadkowa tych wszystkich procesów metabolicznych jest obnizenie poziomu glukozy we krwi. bodźcem do wydzielania insuliny przez komorki B wysp Langerhansa jest wzrost poziomu cukru we krwi, np. po posilku. Wydzielona przez trzustkę insulina normalizuje ten poziom, czyli tzw. glikemie. jeśli glikemia obniży sie, wydzielanie insuliny ustaje. Dzieki tej samoregulacji (ujemnemu sprzezeniu zwrotnemu miedzy poziomem cukru a wydzielaniem insuliny) nie dochodzi do nadmiernego obnizenia poziomu cukru we krwi.
Podanie insuliny w iniekcji powoduje obnizenie stezenia glukozy we krwi. jeśli poda sie za duza dawkę tego hormonu, nastepuje znaczy spadek glikemii, tzw. hypoglikemia (niedocukrzenie), co jest grozne dla zycia, powoduje bowiem zaburzenia funkcji, a następnie uszkodzenie komorek mozgowych, które są bardzo wrazliwe na niedocukrzenie.
wpływ insuliny na przemianę tluszczow i bialek
Insulina nasila syntezę kwasow tluszczowych. Nasila wytwarzanie trojglicerydow, czyli estryfikacje kwasow tłuszczowych do trojglicerydow. Hamuje tez lipolize, czyli rozpad tluszczow. Efektem jej dzialania jest magazynowanie tluszczow w tkankach.
Insulina jest tez ważnym hormonem anabolicznym, nasilającym wytwarzanie bialka i zarazem hamujacym jego rozpad. Zwieksza ona transport aminokwasów (podstawowa jednostka, z której zbudowane są bialka) do wnętrza komorek. Intensyfikuje wewnątrzkomórkowe wytwarzanie bialka i przez wpływ na przemianę aminokwasów hamuje jego rozpad.
Insulina, oddziałując na procesy metaboliczne, wpływa przede wszystkim na:
* miesnie, w których umozliwia ona wykorzystanie glukozy jako zrodla energii i biosyntezę bialka,
* tkankę tluszczowa, gdzie jej głównym zadaniem jest szybkie przekształcanie glukozy w tluszcz i utrzymanie tego zapasu,
* watrobe, w której jej wpływ przejawia sie w zwiekszeniu wytwarzania glikogenu (magazynowanie cukru), trójglicerydów i bialek.
Skutki niedoboru insuliny
niedobór insuliny powoduje glebokie zaburzenia metaboliczne obejmujące przemianę cukrow, bialek i tluszczow. Choroba, w której wystepuje niedobór lub brak insuliny, nosi nazwe cukrzycy. Pierwsza biochemiczna oznaka cukrzycy jest wzrost poziomu cukru we krwi. Potem dołączają sie inne zaburzenia. W wypadku cukrzycy typu 1 (tzw. mlodzienczej), niezbedne jest regularne podawanie insuliny.
W cukrzycy typu 2 (tzw. cukrzycy doroslych) zdarza sie czesto, ze trzustka produkuje sporo insuliny, lecz tkanki są na nią oporne. Ta postać cukrzycy jest leczona lekami zmniejszającymi wchlanianie glukozy w przewodzie pokarmowym, zwiększającymi wydzielanie insuliny przez komorki B trzustki, lub insulina. często laczy sie dwa leki o roznych mechanizmach dzialania. żyjmy dluzej 9 (wrzesien) 1999
Hormony nadnerczy
artykuł lek. med. Barbary Zalewskiej
Nadnercza to dwa gruczoły przylegające do gornych biegunów nerek. są one płaskimi tworami o przekroju trójkątnym lub polksiezycowatym. dłuższy wymiar nadnercza wynosi 4-6 cm, krótszy 2-5 cm, grubość jest nierownomierna - 3-6 mm. Masa każdego nadnercza wynosi 4,5-5 g.
Nadnercza
Nadnercze składa sie z dwóch połączonych ze sobą czesci, zewnętrznej i wewnetrznej, roznych pod wzgledem budowy i czynnosci. Czesc zewnetrzna nosi nazwe kory nadnerczy, wewnetrzna to rdzeń nadnerczy. Kora stanowi glowna masę gruczołu - około 90% całego nadnercza. składa sie z trzech warstw o roznej budowie histologicznej: klebkowatej, pasmowatej i siatkowatej. Wytwarza hormony:
* glukokortykoidy (syntetyzowane w komorkach warstwy siatkowatej i pasmowatej), z których najważniejszy jest kortyzol,
* mineralokortykoidy (w warstwie klebkowatej), z których najsilniejsze dzialanie wykazuje aldosteron,
* niewielkie ilosci hormonów płciowych - androgenów (w warstwach pasmowatej i siatkowatej)
rdzeń nadnerczy rozwija sie z takich samych komorek zarodkowych, jak układ nerwowy współczulny i produkuje tzw. katecholaminy: adrenalinę i noradrenaline, które są substancjami obecnymi także w ukladzie nerwowym.
Nadnercza są niezbedne do zycia. Zwierzeta, którym usunięto oba gruczoły nadnerczowe, mogły przezyc najwyzej kilka dni. Wstrzykiwanie adrenaliny w tej sytuacji nie ratuje zycia, natomiast podawanie wyciągów z kory nadnerczy pozwala im przetrwac. Wynika stad, ze narządem niezbednym do zycia jest kora, a nie rdzeń nadnerczy.
każdy z hormonów nadnerczowych ma do spelnienia pewna szczegolna role, jednak generalnie mówi sie, ze są hormonami stresowymi - przygotowują organizm na spotkanie z niebezpieczeństwem i pozwalają na adekwatne zachowanie w sytuacji zagrozenia: walke lub ucieczkę (z ang. fight or flight, czyli walcz lub wiej ).
Hormony wytwarzane przez korę
Stwierdzono, ze dzieki kortykoidom człowiek moze zwalczyć rozne zaburzenia wewnatrzustrojowe, wytrzymać chłód i wysokie temperatury, znosić bol, przezwyciężyć infekcje i zmobilizować sily do walki. Osoba z niedomaganiem kory nadnerczy nie jest w stanie wytrzymać takich obciazen.
W trakcie badan nad glukokortykoidami odkryto, ze hamują one procesy zapalne i alergiczne. Dzieki tym właściwościom zsyntetyzowany kortyzol zwany hydrokortyzonem i jego rozmaite pochodne znalazły szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny i często są niezbedne w leczeniu roznych schorzeń i ratowaniu zycia. Stosuje sie je m.in. w leczeniu astmy oskrzelowej, chorób tkanki lacznej, zapobieganiu odrzucenia przeszczepów narzadowych.
należy jeszcze wspomnieć o wpływie tych hormonów na procesy przemiany materii. Duze, farmakologiczne dawki kortyzolu nasilają rozpad i hamują syntezę bialka, pobudzają natomiast powstawanie glukozy i tluszczow. pobudzają tez tworzenie sie krwinek czerwonych i bialych w szpiku kostnym, powodują zatrzymanie sodu i wody, a zwiększone wydalanie potasu w nerkach.
To ostatnie dzialanie nie jest bardzo nasilone. Ta funkcja bowiem należy glownie do aldosteronu, głównego mineralokortykoidu kory nadnerczy. Zatrzymanie sodu i wody oraz wzmożone wydalanie potasu to skutek wpływu tego hormonu na transport jonow w komorkach cewek nerkowych.
Brak mineralokortykoidów prowadzi do zagrozenia zycia wskutek utraty sodu i zatrzymania potasu. Hormony te maja ogromne znaczenie w utrzymaniu prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej ustroju, regulacji ciśnienia tetniczego, funkcji układu krazenia, pracy serca i miesni szkieletowych.
Androgeny powstają w nadnerczach w niewielkiej ilosci. Problemem medycznym staja sie wtedy, kiedy wytwarzane są w nadmiarze (wskutek zaburzen genetycznych) lub w wypadku guzow nadnerczy, zakłócających ich produkcje. (Androgeny w wiekszych ilosciach wytwarzane są w jadrach i maja zasadnicze znaczenie jako męskie hormony plciowe).
należy jeszcze przypomnieć o regulacji wydzielania hormonów kory nadnerczy, ktora pozostaje w ujemnym sprzezeniu zwrotnym z przysadka mozgowa. Wydzielanie kortyzolu nastepuje pod wpływem przysadkowego hormonu adrenokortykotropowego, oznaczanego skrótem ACTH. Narastajace stezenie kortyzolu hamuje produkcje ACTH.
Wydzielanie aldosteronu regulowane jest przez wiele roznych hormonów i substancji czynnych biologicznie, w tym ACTH, ASH (przysadkowy hormon pobudzajacy wydzielanie aldosteronu), renine, a także przez obniżony poziom sodu w organizmie.
< a>Hormony wytwarzane przez rdzeń
rdzeń nadnerczy produkuje tzw. katecholaminy, przede wszystkim adrenaline, w mniejszym stopniu noradrenaline. Na wydzielanie adrenaliny wpływa wiele czynnikow, przede wszystkim emocjonalnych, np. strach, gniew oraz konieczność mobilizacji do walki lub obrony. Wydzielanie noradrenaliny również nastepuje pod wpływem roznych czynnikow, często innych niz te, które zwiększają poziom adrenaliny. Noradrenalina uczestniczy na przykład w utrzymaniu stałego ciśnienia krwi, zapobiegając obnizeniu ciśnienia przy zmianie pozycji ciała z lezacej na siedzaca.
Katecholaminy wpływają na wiele narzadow, oddziałując poprzez receptory. Efektem ich dzialania jest skurcz naczyn tetniczych, przyspieszenie pracy serca i zwiekszenie sily skurczu mięśnia sercowego, wzrost ciśnienia tetniczego, rozkurcz oskrzeli. Maja one także duży wpływ na procesy metaboliczne organizmu, np. podwyzszenie poziomu cukru we krwi wskutek nasilenia rozpadu glikogenu w watrobie i mięśniach oraz przez hamowanie wydzielania insuliny w trzustce. powodują tez rozpad tluszczow, czyli tzw. lipolize. Umozliwia to uruchomienie zapasow energetycznych w stanach wymagajacych dużej mobilizacji organizmu.
Adrenalina i noradrenalina są dostępne w postaci farmakologicznej i podawane w stanach zagrozenia zycia, przede wszystkim w czasie zabiegow reanimacyjnych oraz w leczeniu wstrząsów alergicznych i ciężkich napadów astmy. żyjmy dluzej 5 (maj) 2 Hormonalna terapić zastepcza
artykuł dr. n. med. Bożenny Horoszko-Husiatynskiej, ginekologa i endokrynologa
Narastajacy niedobór hormonów powoduje podczas klimakterium wiele niekorzystnych zmian zarówno w ukladzie rozrodczym, jak i w całym organizmie kobiety. Hormonalna terapić zastepcza (HRT - od ang. nazwy Hormonal Replacement Therapy;zwana także HTZ) ma na celu wyeliminowanie tych niepozadanych skutków i naśladowanie naturalnego cyklu miesiecznego.
Terapić ta ma jednak swoich zwolenników i przeciwników - zarówno wśród kobiet, jak i lekarzy. Niekiedy nieufność do HRT jest spowodowana obawa przed niekorzystnymi działaniami ubocznymi tej terapii, których rzeczywiście było wiele w latach 70., kiedy to stosowano same estrogeny. Jednak rozwój badan dotyczących klimakterium oraz postęp w produkcji preparatów HRT w znacznej mierze zmniejszył te niepozadane skutki. Czesc obaw wynika jeszcze z braku dostatecznej wiedzy. I wreszcie, mało znane są korzyści wynikające z HRT.
Nadal nie wszystkie problemy zostały rozwiazane, nie na wszystkie pytania znamy dokladna odpowiedz. Postaramy sie wyjaśnić je tam, gdzie jest to mozliwe.
- Kiedy najlepiej zacząć stosowanie HRT?
Hormonalna terapie zastepcza najlepiej rozpocząć juz w okresie przedmenopauzalnym, gdy wystepuje niedobór progesteronu.
- Jak rozpoznac, czy zaczął sie okres wygasania czynnosci hormonalnej jajnikow?
Cykle staja sie wtedy nieregularne, skrócone do 21-24 dni lub wydluzone ponad 3 dni. Zmienia sie charakter krwawien miesiecznych, które staja sie obfite, ze skrzepami i przedłużone ponad 5 dni. Na kilka dni przed miesiaczka pojawiają sie plamienia. Dzieje sie tak, gdyż stopniowo wraz z wiekiem wzrasta liczba cykli bezowulacyjnych, które przeważają na kilka lat przed menopauza.
Aby sprawdzic, czy mamy obniżony poziom hormonow, należy wykonać badania hormonalne cyklu miesiecznego.
- Dlaczego najlepiej rozpocząć kuracje w tym okresie?
Brak tworzenia ciałka żółtego powoduje niedobór progesteronu i wystepuje tzw. hiperestrogenizm względny (poziom estrogenów jest wtedy prawidlowy, ale wystepuje znacznie obniżony poziom progesteronu lub go brak, a wiec nie niweluje on niekorzystnego wpływu estrogenów na błonę sluzowa macicy).
Stale oddzialywanie estrogenów doprowadza wiec do patologicznych rozrostów błony śluzowej macicy i powstawania torbieli czynnościowych jajników (zwiazanych z zaburzeniami hormonalnymi).
W przypadku stwierdzenia niedoboru progesteronu podczas badan hormonalnych cyklu miesięcznego należy uzupełniać go, podajac gestageny od 16. do 25. dnia cyklu.
- Czy w okresie pomenopauzalnym trzeba koniecznie stosować HRT?
Przed podjeciem decyzji o zastosowaniu HRT w każdym przypadku konieczna jest indywidualna ocena. należy zestawić korzyści leczenia z ryzykiem wystapienia objawów niepozadanych. Podstawowa sprawa jest bezpieczeństwo kobiety poddanej HRT.
Z jednej strony bowiem terapić ta znosi uciążliwe objawy zespołu menopauzalnego, zapobiega chorobie niedokrwiennej serca i udarom, stanowi profilaktykę i umozliwia leczenie osteoporozy oraz profilaktykę choroby Alzheimera.
Z drugiej - w niewielkim stopniu moze zwiększać prawdopodobieństwo wystapienia raka sutka. ważne jest tez, by kobieta byla wówczas prowadzona przez doswiadczonego ginekologa-endokrynologa.
- Czy HRT wywoluje otylosc?
Nie. Hormonalna terapić zastepcza nie powoduje otylosci. Udowodniono, ze estrogeny dostarczane organizmowi podczas HRT pobudzają osrodek sytosci, a wiec nie są czynnikiem odpowiedzialnym za otylosc. powodują one przywrócenie prawidłowego rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w miejscach typowych dla kobiet, a wiec na pośladkach i udach.
Jednak często we wstepnym okresie stosowania HRT nastepuje przejściowy przyrost masy ciała około 1-2 kg, spowodowany nagromadzeniem sie wody w organizmie (z powodu antydiuretycznego dzialania estrogenow). Poza tym u wielu kobiet wraz ze starzeniem sie organizmu (spowolnieniem przemiany materii) - bez względu na to, czy stosują HRT, czy nie - po menopauzie i tak zwieksza sie masa ciala. Wszystko to moze niekiedy wywoływać lek przed otyloscia, który jest najczestsza przyczyna odrzucenia lub przerwania stosowania hormonalnej terapii.
U otyłych kobiet stosuje sie znacznie mniejsze dawki estrogenow, gdyż w ich tkance tłuszczowej zachodzi synteza estronu z androstendionu produkowanego przez zanikowe jajniki i nadnercza.
- Jaki jest wpływ HRT na osteoporoze?
Mozna powiedziec, ze HRT dziala hamująco na osteoporoze. Estrogeny, a wiec i te, które podaje sie organizmowi podczas HRT, wywierają korzystny - bezpośredni i pośredni - wpływ na kosci. Dzieje sie tak dlatego, ze w osteoblastach, czyli komorkach tworzacych kosci, znajduja sie receptory dla estrogenow, które pobudzają aktywność tych kościotwórczych komorek.
Estrogeny natomiast ograniczają działalność osteoklastow, czyli komorek drążących jamki w kosciach, hamując ich aktywnosc. Ponadto estrogeny ograniczają dzialanie prostaglandyn oraz cytokin, które pobudzają osteoklasty.
wpływają tez korzystnie na wydzielanie kalcytoniny (hormonu komorek C tarczycy), ktora podwyzsza odkładanie wapnia w kosciach. Estrogeny zwiększają resorpcje wapnia w kanalikach nerkowych oraz pobudzają wchlanianie wapnia w jelitach. Maja także wpływ na powstawanie aktywnego metabolitu witaminy D3, który ulatwia organizmowi wchlanianie wapnia i fosforanów w przewodzie pokarmowym i nerkach.
- Kiedy zamiast HRT stosuje sie estrogeny roslinne? Jak one działają i gdzie sie znajdujaż
Zazwyczaj zaleca sie ich przyjmowanie tym kobietom, które nie chcą stosować HRT, lub takim, u których występują bezwzględne przeciwwskazania do stosowania tej terapii, oraz tym, które maja niekorzystne objawy pomenopauzalne niewielkiego stopnia.
zauważono np., iz u kobiet w Japonii i Chinach, które spożywają duze ilosci fitoestrogenow, w okresie przekwitania nie występują objawy menopauzalne zwane wypadowymi (uderzenia goraca, nadmierne poty, bezsennosc, drazliwosc, pobudliwość nerwowa, obnizona koncentracja i pamiec, bole, zawroty glowy, kołatania serca). Rzadziej tez stwierdza sie u nich rak sutka. Jednak estrogeny roślinne nie likwidują wszystkich objawów menopauzy. Fitoestrogenow mozna dostarczać organizmowi w postaci gotowych preparatów roslinnych, a także w niektórych produktach żywnościowych - znajduja sie one np. w soi, siemieniu lnianym, fasoli meksykańskiej i czerwonym winie.
- Czy HRT chroni przed choroba Alzheimeraż
Zmniejsza prawdopodobieństwo jej wystapienia. Udowodniono, ze u pacjentek, u których występują uporczywe objawy klimakteryczne, glownie uderzenia goraca do głowy (ktore mogą byc zahamowane przez HRT), nastepuje szybszy zanik komorek nerwowych i uposledzenie ich funkcji. Istnieje wiec przypuszczenie, ze utrzymywanie sie przez dłuższy czas uderzeń goraca do głowy zwieksza prawdopodobieństwo wystapienia choroby Alzheimera.
Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych na dużej grupie wykazaly, ze u badanych kobiet w wyniku podawania estrogenów skoniugowanych w ramach HRT znacznie zmniejszyło sie ryzyko wystapienia choroby Alzheimera w porownaniu z tymi pacjentkami, które nie stosowały HRT.
W chorobie Alzheimera, w której nastepuje stopniowa utrata pamięci i zdolnosci rozumowania, dochodzi do zaniku kory mozgowej, powiększania sie komor mózgu i zwiększonego odkładania beta-amyloidu w mozgu. Natomiast podanie estrogenów powoduje zwiekszenie przepływu w naczyniach krwionośnych mozgu, a wiec poprawe ukrwienia. Zapobiega również odkładaniu sie amyloidu w naczyniach. Estrogeny wpływają na plastyczność synaps - zakończeń neuronow, czyli komorek nerwowych, z których do przestrzeni synaptycznej jest przekazywany impuls do następnego neuronu - oraz wpływają na wydzielanie neuroprzekaznikow. zwiększają także metabolizm glukozy w mozgu, zapobiegając degeneracji w neuronach.
Tak wiec HRT - zawierajaca przeciez estrogeny - w niemały sposob wpływ
